اوراق بهادار چیست و چه انواعی دارد؟ (به زبان ساده)

زمانی که سازمان‌های بورس در سرتاسر دنیا شروع به کار کردند، اصطلاحات رایج در این سازمان‌ها نیز به گوش مردم رسید. مردم متوجه شدند که فقط پول و طلا ارزشمند نیستند، افراد به آرامی یاد گرفتند که هر نوع داراییِ با پشتوانه، صاحب ارزش است.

یکی از انواع این دارایی‌ها، که احتمالاً شما هم اسم آن را شنیده‌اید، اوراق بهادار نام دارد. آشنایی با اوراق بهادار و انواع آن برای انتخاب صحیح هنگام سرمایه‌گذاری به شما کمک شایانی می‌کند، اگر شما هم قصد سرمایه‌گذاری به کمک اوراق بهادار را دارید، این مقاله را تا انتها دنبال کنید.

اوراق بهادار چیست؟

نوع و نحوه‌ی اجرای قوانین کشورهای مختلف، اعتبار اوراق بهادار را تعیین می‌کنند. اوراق بهادار می‌توانند به اشکال مختلفی از جمله گواهی صادر شوند، یا به شکل عام باشند و تنها به صورت الکترونیکی و در نزد نهاد‌های ناظر ثبت شده باشند. اوراق می‌توانند در وجه حامل باشند، به این معنی که حامل آن اوراق، صاحب حقوق ورقه‌ی بهادار است، یا با اسم مشخص باشند، که در این حالت فقط شخصی که اوراق به اسم او ثبت شده صاحب حقوق ذکر شده است.

انواع اوراق بهادار

اوراق بهادار به دسته‌های متفاوتی تقسیم می‌شوند و هر کدام دارای ویژگی‌ها و قوانین مختص به خودش است. در ادامه این مقاله، به شرح انواع اوراق بهادار پرداخته‌ایم، پس تا انتها ما را همراهی کنید.

• سهام عادی: درواقع سهام عادى نوعی از دارایى‌های مالى است که می‌تواند نشان‌دهنده‌ی مالکیت در یک سازمان یا شرکت مشخص باشد. از جمله ویژگى‌هاى مهم سهام عادى، حق مالکیت آن سهم‌ها، محدودیت در مسئولیت سهام‌داران، حق رأى و اثرگذاری بر روی شرکت و حق تقدم به هنگام خرید سهام جدید است.
• سهام ممتاز: سهام ممتاز را می‌توان یک نوع اوراق بهادار دانست که دارنده‌ی آن نسبت به درآمد و دارایی‌های متفاوت شرکت، به هر شکل و نوعی، دارای حقی به میزان محدود است. این نوع از سهام به دو دلیل ممتاز نام دارد:

اول اینکه سود این سهم‌ها در سررسید، قبل از سهام عادی به صاحب آنان پرداخت می‌شود. در زمان‌های خاص از جمله منحل کردن شرکت یا فروش دارایی‌های آن، ابتدا بدهی‌های شرکت تسویه شده، سپس صاحبان سهام ممتاز، حقوق خود را دریافت کرده و بعد از آن‌ها، مابقی دارایی‌ها، به صاحبان سهام عادی پرداخت می‌شود.

دلیل دوم آنکه سهام ممتاز ویژگی‌های سهام عادی و همچنین اوراق قرضه را در کنار هم دارد و به همین دلیل نام دیگر آن، اوراق بهادار ترکیبی است.

سهام ممتاز به دلیل نداشتن سررسید و همچنین هزینه‌های متعدد مالیاتی، تا حد بسیار زیادی شبیه به سهام عادی‌ است، اما اگر به دریافت سود به صورت ثابت، همانند اوراق قرضه توجه کنیم، این نوع از سهام نیز در گروه اوراق بهادار با درآمد ثابت معرفی می‌شود. از جمله ویژگی‌های سهام ممتاز به شکل زیر است:

• سهام ممتاز، درواقع نوعی از حق مالکیت را به صاحبان خود اهدا می‌کنند.
• سهام ممتاز سررسید ندارد.

شرکت یا سازمانی که سهام را انتشار می‌دهد، نیازی ندارد که دارایی‌های انباشته‌ی خود را به عنوان وثیقه یا رهن، برای این اوراق قرار دهد، زیرا سهام‌داران ممتاز، دارای حق مالکیت نسبت به آن هستند.

به صاحبان این نوع از سهام، سود نیز پرداخت می‌شود. البته باید در نظر داشت که پرداخت سود، به این شرط انجام می‌شود که شرکت یا سازمان مورد نظر، از فعالیت‌های ذکرشده سود کرده باشد.

صاحبان سهام ممتاز، به هنگام دریافت سود سهام خود، نسبت به صاحبان سهام عادی‌ حق‌تقدم دارند. به طور معمول، سهم‌های ممتاز، فاقد امری مثل حق رأی هستند. این بدان معناست که صاحبان این سهام، در زمان انتخاب هیأت مدیره یا سایر اموری که مرتبط به اداره‌ی آن سازمان یا شرکت است، حق رأی نخواهند داشت و نمی‌توانند در تصمیم‌گیری‌ها، اثرگذار باشند.

لازم به ذکر است، که در بازار بورس و اوراق بهادار ایران، چیزی به اسم سهام ممتاز وجود ندارد، و سهم‌های موجود همگی عادی هستند.

• حق تقدم در سهام: دارندگان سهام عادی، مضاف بر دریافت سود مختص به سهام و داشتن حق رأی، حقوق دیگری نیز دارند که اصطلاحاً حق‌تقدم خرید سهام نام دارد.

به طور معمول، در اساسنامه‌ی شرکت‌های مورد تایید سازمان بورس و اوراق بهادار، بر اساس حقوق مدنی یا فقه اسلامی ذکر می‌شود که در صورت منتشر کردن سهام جدید برای فروش، سهامداران فعلی در زمان خرید آن‌ها اولویت خواهند داشت.

بر طبق این قانون، تمامی افرادی که دارا‌ی سهام در شرکت‌ها هستند، دارای حق رأی بوده و با توجه به قوانین، مجاز به اقدام برای پذیره‌نویسی هستند. سهام منتشر شده، قبل از اینکه برای عموم عرضه شود، به سهام‌داران خود شرکت عرضه خواهد شد.‌

به این دلیل که سهامداران شرکت نیز خواستار حفظ حقوق و موقعیت فعلی خود هستند، انتظار دارند که در زمان انجام افزایش سرمایه و انتشار سهام جدید از سوی شرکت، نسبت به مابقی متقاضیان خرید، اولویت داشته باشند. اما این بحث که آیا آن‌ها از این حق تقدم خود استفاده می‌کنند یا نه، بر عهده خود افراد است.

اما به این دلیل که به طور معمول، قیمت پیشنهاد شده توسط شرکت برای فروش سهم، کمتر از قیمت همان سهم در بازار است، مالکان سهام از این حق خود استفاده می‌کنند. لازم به ذکر است که حتی حق‌ تقدم‌هایی که به دلیل افزایش سرمایه عرضه می‌شوند نیز، توانایی معامله در بورس را دارند.

در مواقعی که سهامدار، تمایل به دریافت سهم جدید نداشته باشد، می‌‌تواند گواهی‌ حق‌تقدم خرید سهام خود را، بر اساس قیمت روز بازار، بفروشد. حق تقدم‌ها اصطلاحاً کوتاه عمر می‌کنند.

اگر صاحبان سهام، در زمان اعلام‌ شده توسط سازمان بورس، اقدام به پذیره‌نویسی نکنند یا از فروش حق‌تقدم خودشان منصرف شوند، آن‌گاه شرکت بعد از تمام شدن مهلت پذیره‌نویسی، گواهی‌های ذکرشده را در سازمان  بورس و اوراق بهادار به فروش می‌گذارد و مبلغ حاصل شده از فروش را- بعد از کسر ارزش اسمی و هزینه‌های مربوطه و جانبی- به حساب صاحب سهام واریز می‌کند. طبق عرف یا مقررات، سهام باید به شکل مساوی بین افراد متقاضی عرضه شود.

• سهام جایزه: هنگامی که یک شرکت، دارایی‌های متعدد و آزاد زیادی داشته باشد، امکان دارد که قسمتی از این درایی‌ها را از طریق انتشار سهام جایزه، در وجه صاحبان سهام خود و به نسبت سهامی که از قبل خریده‌اند، به سرمایه تبدیل کند.

همچنین اعضای هیئت مدیره شرکت، قادرند که با انتقال قسمتی از ذخایر شرکت به حساب سرمایه و ثبت دفتری این عملیات مالی، اقدام به انجام این کار کنند.

بعد از منتشر شدن سهام جایزه، معمولاً قیمت سهام شرکت مورد نظر، بسته به تعداد سهم‌های جایزه منتشر شده در بازار، پایین می‌آید، اما به این دلیل که عدد سود در هر سهم تغییری نمی‌کند، صاحبان سهام در شرکت، که اکنون تعداد سهم‌های آنان زیاد شده است، بعد از مدتی و با ترمیم قیمت سهام، به سود مناسبی می‌رسند.

• اوراق مشارکت: اوراق مشارکت، درواقع اوراق بهاداری است که با توجه به قانون، نحوه‌ی انتشار اوراق مشارکت با مجوز قانون خاص یا مجوز بانک مرکزی، به منظور جذب نقدینگی مالی مورد نیاز برای ایجاد، تکمیل و توسعه‌ی طرح‌های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی شامل منابع مالی لازم برای تهیه مواد اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و مؤسسات و نهادهای عمومی غیردولتی و مؤسسات و شرکت‌های وابسته به دولت و دیگر دستگاه‌های کشور، شرکت‌های سهامی عام و خاص و شرکت‌های تعاونی منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های ذکر شده را دارند از طریق عرضه عمومی واگذار می‌گردد.
• قرارداد اختیار معامله: اوراق مشتقه، درواقع یکی از انواع اوراق بهادار است که ارزش آن بر پایه‌ی دارایی‌های دیگری تعیین می‌شود.

اوراق مشتقه به اشکال متفاوتی در بازار‌های مالی قابل مشاهده هستند. یکی از معروف‌ترین شکل‌های اوراق مشتقه، قراردادهای اختیار معامله است. اگر بخواهیم نگاهی کلی به آن بیندازیم، قراردادهای اختیار معامله، به دو دسته‌ی اختیار خرید و اختیار فروش، تقسیم می‌شوند.

قرارداد اختیار خرید، یک نوع قرارداد است که در آن، شخص خریدار می‌تواند مقدار مشخصی از دارایی‌های مالی یا اوراق بهادار را در تاریخ مشخص و با مبالغ از پیش تعیین شده، که در زمان عقد قرارداد توافق شده است، خریداری کند و در مقابل فروشنده تعهد می‌دهد که دارایی یا اوراق ذکر شده را در صورت درخواست توسط خریدار بفروشد.

اما در طی یک قرارداد اختیار فروش، شرایط برعکس بوده و فروشنده می‌تواند مقداری مشخص از دارایی‌های مالی یا اوراق بهادار را در تاریخ از قبل تعیین‌ شده و با مبالغ قراردادی به فروش برساند و در مقابل، خریدار نیز تعهد می‌دهد که دارایی یا اوراق ذکر شده در قرارداد را در صورت درخواست توسط فروشنده، خریداری کند.

• قرارداد‌های آتی: این نوع از قرارداد را می‌توان از ابزار‌های مشتقه دانست. در قرارداد‌های آتی، هر دو طرف معامله تعهد می‌دهند که دارایی مالی خود را با قیمتی مشخص شده و در زمانی معین- که در زمان عقد قرارداد تعیین شده است- با یکدیگر معامله کنند.

قراردادهای آتی، اکثراً منجر به تحویل فیزیکی کالا یا هر نوع دیگر از دارایی نمی‌شوند و پیش از زمان تعیین شده توسط اشخاص درگیر در قرارداد، تسویه می‌شوند.

سخن پایانی

اوراق بهادار، یک ابزار مالی است که دارای ارزش مالی نیز هست و به صاحبانش اجازه معامله می‌دهد. اوراق بهادار با اشکال متفاوتی از جمله سهام عادی، سهام ممتاز، سهام جایزه و اوراق مشارکت، در دسترس عموم هستند و استفاده منطقی و صحیح از آن‌ها، می‌تواند سود خوبی را برای صاحبانشان به ارمغان آورد.

همانطور که از نام سازمان بورس و اوراق بهادار پیداست، این دارایی‌ها، بخش جدا نشدنی از بازار سرمایه هستند که با شناخت انواع آن‌ها و ویژگی‌های هرکدام، می‌توان تحلیل مناسب‌تری از شرایط بازار برای سرمایه‌گذاری داشت. همچنین لازم به ذکر است که محبوبیت این نوع از دارایی‌ها، به دلیل وجود تورم و کاهش شارپی ارزش پول ملی است، اما با توجه به تلاطم این روز‌های بازار بورس و اوراق بهادار، بهتر است قبل از خرید هرکدام از اوراق ذکر شده، شرایط بازار را به طور کامل بسنجید تا از ضرر‌های طولانی مدت دور باشید.