صکوک چیست؟ + معرفی انواع اوراق صکوک
دولت‌ها و شرکت‌ها همواره برای گسترش و توسعه فعالیت‌های خود نیازمند تامین منابع مالی بوده‌اند، اما ازآنجایی‌که استفاده از ابزارهای مالی نظیر اوراق قرضه از نظر اسلام کارایی ندارد و به‌نوعی ربا تلقی می‌شود، کشورهای اسلامی به دنبال یافتن جایگزین‌هایی مطابق با قوانین و اصول اسلامی هستند. صکوک ازجمله ابزارهای مالی جدید است که در کشورهای اسلامی به‌جای اوراق قرضه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
درحقیقت صکوک مبتنی بر دارایی‌های فیزیکی است که دارندگان آن به‌صورت مشترک مالک یک دارایی یا مجموعه‌ای از دارایی هستند. شرکت‌ها می‌توانند با استفاده از این اوراق، بخشی از منابع مالی مورد نیاز خود را برای توسعه کسب‌وکارشان تامین کنند. در این مقاله قصد داریم تا به معرفی اوراق صکوک بپردازیم و با انواع اوراق صکوک در بازارهای مالی آشنا شویم.
صکوک چیست؟
اصطلاح «صُکوک» جمع کلمه عربی «صک» به معنای «سند» و برگردان واژه انگلیسی (Cheque) به معنی چک است. صکوک که با عنوان «اوراق قرضه اسلامی» نیز شناخته می‌شود، از ابزارهای تامین مالی در کشورهای اسلامی به شمار می‌رود که مبتنی بر اصول و قوانین اسلام است.
صکوک نوعی اوراق بهادار اسلامی است که دارندگان آن به‌صورت مشاع مالک یک یا چند دارایی و منافع حاصل از آن هستند. اوراق صکوک مبتنی بر دارایی با درآمد ثابت یا متغیر بوده که در بازار ثانویه خریدوفروش می‌شوند و براساس اصول و مبانی اسلام است. گفتنی است که این اوراق باید خود دارای ارزش باشند و نمی‌توانند براساس فعالیت‌های سفته‌بازی و سوداگرانه (فعالیت‌های بدون خلق ارزش یا کار) تنظیم شوند.
درحقیقت اوراق قرضه مبتنی بر بهره، از نظر اسلام حرام است؛ به همین دلیل در کشورهای اسلامی نمی‌توان از این اوراق برای تامین مالی استفاده کرد. کشورهای اسلامی برای رفع این مشکل، اقدام به انتشار اوراق صکوک یا ابزارهای مالی اسلامی کردند. در رابطه با تفاوت اوراق قرضه با درآمد ثابت و صکوک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- صکوک مبتنی بر دارایی‌های فیزیکی است و مالکیت مشاع دارندگان آن بر این دارایی‌ها را نشان می‌دهد، درحالی‌که اوراق قرضه تنها گواهی تعهد بدهی است.
- ارزش صکوک به ارزش دارایی موضوع قرارداد بستگی دارد، درحالی‌که ارزش اوراق قرضه به اعتبار صادرکننده آن وابسته است.
- در اوراق صکوک با افزایش ارزش اصل دارایی، ارزش خود ورقه صکوک نیز افزایش می‌یابد، درصورتی‌که در اوراق قرضه چنین نیست.
انواع صکوک
صکوک یکی از روش‌های تامین مالی در کشورهای اسلامی است که دارای انواع گوناگونی بوده و برای تامین مالی پروژه‌ها، تامین مالی تجاری و… مورد استفاده قرار می‌گیرد. روند انتشار این اوراق در بازارهای جهانی از سال ۲۰۰۱ آغاز شده است، به همین دلیل یک محصول نسبتا جدید در بازارهای مالی به شمار می‌رود.
اوراق مرابحه
اوراق مرابحه یکی از انواع اوراق بهادار است که دارندگان آن به‌صورت مشاع مالک یک دارایی مالی هستند. در فرآیند قرارداد مرابحه، فروشنده قیمت یک کالا را با در نظر گرفتن قیمت خرید و هزینه‌های مربوط به حمل‌ونقل و نگهداری، به اطلاع مشتری می‌رساند و سپس مبلغی را با درصدی اضافه به‌عنوان سود از خریدار درخواست می‌کند.
برای مثال، فروشنده در این قرارداد اعلام می‌کند که این کالا را به قیمت هزار تومان خریده است و می‌خواهد با قیمت ۱۱۰۰ تومان یا به عبارتی با ۱۰ درصد سود بفروشد. گفتنی است که شخص خریدار می‌تواند مبلغ معامله را به‌صورت نقد یا اقساط پرداخت کند؛ در صورت واریز وجه به‌صورت اقساط، نرخ سود فروشنده بیشتر خواهد بود. اوراق مرابحه دارای بازدهی ثابت بوده و در بازار ثانویه قابل معامله است.
اوراق استنصاع
«اوراق استنصاع» یا سفارش ساخت، قراردادی است که در آن یکی از طرفین قرارداد (سفارش‌گیرنده) در ازای دریافت مبلغی معین متعهد می‌شود تا یک کالا را در زمانی مشخص بسازد و به سفارش‌دهنده تحویل دهد. گفتنی است که در قرارداد استنصاع معمولا کالای مورد نظر موجود نیست و سازنده درآینده آن را ساخته و تحویل می‌دهد.
همچنین در زمان انعقاد قرارداد، تنها بخشی از مبلغ قرارداد به‌عنوان پیش‌پرداخت داده می‌شود و بخش دیگر به‌صورت اقساط و متناسب با پیشرفت‌های انجام شده، پرداخت می‌گردد. گاهی ممکن است بخشی از مبلغ قرارداد بعد از تحویل کالا نیز پرداخت شود.
صکوک مشارکت
صکوک مشارکت اوراق بهاداری است که معمولا توسط دولت و شرکت‌های تعاونی یا خصوصی منتشر می‌شود. دارندگان این اوراق، مالک بخشی از منافع ناشی از اجرای یک طرح یا پروژه سرمایه‌گذاری هستند. مدت قرارداد مشارکت، مشخص است و تا سررسید اوراق با افزایش قیمت دارایی، سود مشارکت صاحبان اوراق نیز افزایش می‌یابد.
اوراق مضاربه
«مضاربه» به معنای تجارت با سرمایه شخص یا اشخاص دیگر است. درحقیقت این اوراق به‌منظور جمع‌آوری وجوه برای انجام یک فعالیت اقتصادی توسط بانی منتشر می‌شود. بانی شخص عمومی دولتی یا یک شرکت تجاری است که اوراق بهادار را با هدف تامین مالی خود منتشر می‌کند. در پایان هر معامله یا پایان هر دوره زمانی، سود حاصل از این فعالیت تجاری براساس نسبت‌هایی که بر روی اوراق نوشته شده است، بین بانی و صاحبان اوراق تقسیم می‌شود.
اوراق منفعت
«اوراق منفعت» اوراقی بهاداری است که یک شخص با پرداخت مبلغ معینی، مالک بخشی از یک خدمات یا سود حاصل از یک دارایی می‌شود.
اوراق مزارعه
«اوراق مزارعه» یکی از قراردادهای شرعی مورد استفاده در بازارهای اسلامی است. مزارعه قراردادی است که طی آن یکی از طرفین، زمینش را برای مدت معین در اختیار طرف دیگر قرارداد، قرار می‌دهد تا در آن زراعت کند و در پایان سال زراعی محصول را با یکدیگر تقسیم می‌کنند.
درحقیقت اوراق مزارعه، سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر تعدادی زمین معین است که برای کشاورزی واگذار شده است.
اوراق مساقات
«اوراق مساقات» ازجمله اوراق بهادار برای تامین مالی بوده که براساس قرارداد مساقات طراحی شده است. ناشر اوراق مساقات، وجوه متقاضیانِ اوراق را از طریق واگذاری اوراق جمع‌آوری می‌کند؛ سپس با استفاده از وجوه جمع‌آوری شده، باغ‌های قابل بهره‌برداری را می‌خرد و به وکالت از دارندگان اوراق به باغبانان واگذار می‌کند تا به آن‌ها رسیدگی کنند. در پایان سال زراعی محصول به‌دست آمده طبق قرارداد بین دارندگان اوراق و باغبانان تقسیم می‌شود.
اوراق اجاره
«اوراق اجاره» اوراق بهاداری است که مالکیت مشاع دارندگان آن را بر بخشی از یک دارایی نشان می‌دهد. درحقیقت در صکوک اجاره، حق استفاده از منافع یک دارایی یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها در قبال دریافت اجاره‌بها از مالک به شخص دیگری منتقل می‌شود.
همچنین با انتشار اوراق اجاره، می‌توان به نمایندگی از سرمایه‌گذاران، تجهزات مورد نیاز بانی (شرکتی که به این تجهیزات نیاز دارد) را خریداری کرد و به آن‌ها اجاره داد. در پایان زمان اجاره این تجهیزات با همان قیمت اولیه به بانی فروخته می‌شود و اصل پول سرمایه‌گذاران برگردانده می‌شود.
گفتنی است که در مدت استفاده از این تجهیزات هر چند وقت یکبار، سودی به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود.
اوراق جعاله
دارندگان «اوراق جعاله» مالک مشاع یک خدمت یا کالا هستند که براساس این قرارداد طراحی شده است. در قرارداد جعاله زمان انجام و تحویل کالا ذکر شده است. درحقیقت پس از تحویل موضوع مورد قرارداد، دارندگان اوراق، مالک آن خدمت یا دارایی خواهند بود.
اوراق مشتقه
«اوراق مشتقه» یکی از انواع اوراق بهادار است که ارزش آن وابسته به قیمت و نوسانات قیمتی دارایی‌های موضوع قرارداد است. درحقیقت اوراق مشتقه قراردادی بین دو یا چند طرف است که بسیاری از سرمایه‌گذاران از آن برای مدیریت ریسک و مدیریت دارایی‌های خود استفاده می‌کنند. قرارداد سلف، قرارداد اختیار معامله، قرارداد آتی، قرارداد معاوضه و… ازجمله قراردادهای مشتقه هستند.
ریسک اوراق صکوک
- ریسک از بین رفتن دارایی: درصورتی که دارایی مورد اجاره، در قرارداد صکوک خسارت ببیند، از ارزش دارایی کاسته می‌شود و درنتیجه دارندگان اوراق صکوک ضرر خواهند کرد. البته می‌توان این ریسک را از طریق بیمه کردن دارایی‌ها به طور کامل از بین برد.
- ریسک نرخ سود: مبلغ اجاره‌بها در قرارداد صکوک ثابت است و دارندگان این اوراق در این مدت اجاره ثابتی را دریافت می‌کنند؛ به همین دلیل در صورت افزایش نرخ سود در بازار، دارندگان اوراق سود کمتری دریافت خواهند کرد.
- ریسک کاهش قیمت دارایی: اگر قیمت دارایی در پایان مدت قرارداد کاهش یابد، دارندگان اوراق زیان خواهند کرد. البته می‌توان با اعطای اختیار فروش به دارندگان اوراق، از بروز این ریسک جلوگیری کرد.
سخن پایانی
تامین مالی به فرآیند فراهم‌کردن سرمایه مورد نیاز شرکت‌های خصوصی و دولتی برای ایجاد، توسعه و افزایش سودآوری کسب‌وکارها گفته می‌شود. صکوک، یکی از رایج‌ترین روش‌های تامین مالی در کشورهای اسلامی بوده و جایگزین مناسبی برای اوراق قرضه است. درحقیقت صکوک مالکیت مشاع دارندگان آن بر یک یا چند دارایی موضوع قرارداد را نشان می‌دهد که سود در نظر گرفته شده برای آن ثابت نیست و در طول زمان باتوجه‌به نوسانات بازار کم یا زیاد می‌شود.
قراردادهای صکوک در انواع مختلفی منتشر می‌شوند که ازجمله این موارد می‌توان به اوراق مرابحه، اوراق استنصاع، اوراق منفعت، صکوک مشارکت و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد. در متن مقاله هر یک از اوراق صکوک به طور کامل شرح داده شده است.
برای دریافت مشاوره تخصصی رایگان از کارشناسان ما، اطلاعات خواسته شده رو تکمیل فرمایید.
