تاریخچه بورس در ایران به صورت جامع

اولین بار در اوایل قرن هفدم میلادی بود که اولین بورس جهان در هلند تاسیس شد و شرکتی به نام کمپانی هند شرقی برای کاهش ریسک‌ سفرهای دریایی خود اقدام به عرضه سهام خود در این بورس کرد. بعدها نیز کشورهای پیشرفته با الهام از موفقیت این بازارها بورس‌های داخلی خود را تاسیس کردند.

کشور ایران نیز در ادامه همه‌گیری بازارهای بورس هرچند با تاخیر ولی در نهایت بازار بورس اوراق بهادار خود را راه‌اندازی کرد که در این مقاله می‌خواهیم در مورد تاریخچه پیدایش بورس در ایران صحبت کنیم. بنابراین اگر می‌خواهید بدانید که بورس ایران از چه سالی شروع به فعالیت کرده و چه کسانی در تاسیس آن تاثیرگذار بودند، خواندن ادامه این مقاله را از دست ندهید.

تاریخچه تشکیل بورس در ایران

در سال ۱۳۱۵ شمسی، دولت ایران از یک متخصص بلژیکی به نام «وان لوترفلد» درخواست کرد تا درمورد تشکیل بازار بورس اوراق بهادار در ایران بررسی‌هایی انجام داده و برای تاسیس و تدوین اساسنامه آن طرح قانونی ارائه دهد.

در آن زمان بانک ملی ایران نیز که امور پولی کشور را برعهده داشت، مطالعاتی در این زمینه انجام داد، ولی درنهایت به دلیل مساعد نبودن شرایط و همچنین وقوع جنگ جهانی دوم مطالعات و بررسی‌های انجام شده بدون نتیجه ماند و تمام کارها متوقف شد.

با این حال سال‌ها بعد و در اواسط دهه ۱۳۴۰ شمسی که وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشور متحول شده بود و ایران با کشورهای غربی رابطه خوبی داشت، در مورد نحوه تاسیس و اداره بورس، نقش دولت در آن و همچنین تشکیلات و نحوه سازمان‌دهی آن صحبت‌هایی انجام شد و در نهایت در اردیبهشت سال ۱۳۴۵ لایحه قانون بورس اوراق بهادار در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید.

به دنبال این اتفاق، وزارت اقتصاد قانون تاسیس بورس اوراق بهادار را به بانک مرکزی ابلاغ کرده و از آن‌ها اجرای این قانون را درخواست کرد. اما در نهایت به دلایل مختلفی مثل ناآمادگی بخش صنعتی و بازرگانی اجرای این قانون با تاخیر مواجه شد.

اما این تاخیر چندان طول نکشید و بالاخره در بهمن ماه سال ۱۳۴۶ شمسی بورس اوراق بهادار تهران برپایه قانونی که در سال قبل از آن تصویب شده بود، به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. از آن زمان تاکنون عملکرد بازار بورس اوراق بهادار تهران را می‌توان در چهار دوره مختلف خلاصه کرد که در ادامه در مورد اتفاقات این دوره‌ها صحبت می‌کنیم.

بیشتر بدانید: تاریخچه پیدایش بورس در جهان

دوره اول بورس بین سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷

دوره اول بورس را می‌توان بین سال‌های ۱۳۴۶ که بورس تاسیس شد و سال ۱۳۵۷ که انقلاب اسلامی به وقوع پیوست، در نظر گرفت. در این دوره فعالیت رسمی بورس با عرضه سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران که در آن زمان بزرگ‌ترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی کشور بود، آغاز شد. در ادامه نیز سهام شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه عباس‌آباد در بورس پذیرفته شدند.

در دوره اول، از مشوق‌هایی مثل معافیت‌های مالی برای تشویق شرکت‌ها و موسسات برای عرضه سهام خود در بورس استفاده شد. به همین دلیل طی پانزده سال ابتدایی که از شروع فعالیت بورس می‌گذشت، تعداد سهام شرکت‌هایی که در بورس پذیرفته شدند، به ۱۰۵ شرکت رسید.

دوره دوم بورس بین سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷

در سال ۱۳۵۷ که به خاطر انقلاب اسلامی بسیاری از واحدهای تولیدی و بازرگانی در تعطیلی به سر می‌بردند، بورس اوراق بهادار تهران نیز به دلیل بی‌اعتمادی به وضع مالی شرکت‌ها با سقوط و کاهش معاملات همراه بود. علاوه بر این، وقوع جنگ ایران و عراق و همچنین عوامل مختلف دیگر بورس ایران را تا سال ۱۳۶۱ تقریبا به حال توقف درآورد.

یک سال بعد دوباره تقاضا برای خرید سهام وجود داشت، اما از آنجایی که ارقام پیشنهادی خریداران پایین بود عرضه‌کننده‌‌ها چندان تمایلی به فروش نداشتند. در سال ۱۳۶۳ نیز با تصمیم دولت برای واگذاری تعدادی از کارخانه‌های دولتی به کارگران و دیگر افراد بخش خصوصی، معاملات سهام با افزایش روبه‌رو شد اما با این حال تا سال ۱۳۶۷ حجم معاملات نرخ کاهشی داشت و به همین منوال ادامه یافت.

در تابستان ۱۳۶۷ ایران قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل متحد را پذیرفت که این موضوع در کنار عوامل دیگری مثل تصویب قانون جدید مالیات مستقیم و قانون برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران باعث افزایش رونق معاملات در بازار بورس اوراق بهادار تهران گردید.

دوره سوم بورس بین سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۳

در دوره سوم بورس به خصوص از سال ۱۳۷۶ دوره تازه‌ای از فعالیت بورس اوراق بهادار شکل گرفت و زمینه‌های تحولات آتی این بازار پایه‌ریزی شد. در دوره سوم که از سال ۱۳۶۸ تا سال ۱۳۸۳ ادامه داشت، عوامل مختلفی مثل ایجاد فضای رقابتی سالم و بالارفتن علاقه سرمایه‌گذاران و اعتبار فعالیت‌ها، در کنار به‌کارگیری شیوه‌های موثر تنظیم و نظارت باعث شد تا بورس بار دیگر نشانه‌های مثبتی را از خود نشان دهد.

دوره چهارم بورس سال‌ ۱۳۸۴ تا سال ۱۳۹۹

در نیمه دوم سال ۱۳۸۴ شمسی، سیاست‌ها و تلاش‌های دولت و سازمان بورس سرعت روند کاهشی بورس را کندتر کرد. در آن سال که شاخص کل در حال تلاش برای رسیدن به مرز ۱۰ هزار واحدی بود یک سال بعد در سال ۱۳۸۵ موفق به ثبت این رکورد شد، اما در نهایت شاخص کل در پایان سال دوباره به زیر ۱۰ هزار واحد رسید.

در دوره چهارم بورس تعداد شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس از ۴۲۲ شرکت در پایان سال ۱۳۸۳ به ۴۳۵ شرکت در پایان سال ۱۳۸۵ رسید. علاوه بر این، از مهم‌ترین رویدادهای بورس در بین سال‌های ۱۳۸۴ و زمان حال می‌توان به تشکیل سازمان بورس و اوراق بهادار، تشکیل شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه، تشکیل شورای عالی بورس و اوراق بهادار و همچنین تصویب قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد.

در سال ۱۳۸۵ با تاسیس بورس اوراق بهادار تهران به عنوان سازمانی برای نظارت بر بازار بورس ایران،‌ فعالیت بورس قانونمندتر شد. در سال ۱۳۸۸ نیز با افتتاح بازار فرابورس،‌ تنوع زیادی به محصولات خود بخشید. پس از سال‌ها، سرانجام در سال ۱۳۹۹ رونق فراوانی پیدا کرد؛ اما،‌ پس از گذشت چند ماه با رکود مواجه شد و سال ۱۴۰۰ سال بسیار پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشت.

نکته مهم در مورد این دوره آغاز به کار رسمی سامانه معاملات آنلاین یا برخط بورس است که از سال ۱۳۸۹ شروع به کار کرد. همین موضوع باعث افزایش حجم معاملات و علاقه بیشتر مردم برای سرمایه‌گذاری در این بازار شد.

بورس ایران در سال ۱۴۰۱

شاخص کل بازار بورس، معیاری برای سنجش عملکرد کلی این بازار در یک بازه زمانی مشخص است. با محاسبه شاخص بورس و به دست آوردن یک عدد مشخص، ‌می‌توان عملکرد بورس را در سال‌‌ها و بازه‌های مختلف زمانی مقایسه کرد. زمانی که از شاخص کل بورس صحبت می‌کنیم، یعنی میانگینی از عملکرد تمام سهام موجود در بورس را در نظر می‌گیریم.

بازار بورس ایران که در ابتدای سال ۱۳۹۹ رشد بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد، پس از گذشت مدتی با خروج سرمایه‌ها از بازار مواجه شد. در سال ۱۴۰۰ در رکود عمیقی فرو رفت و بسیاری از سرمایه‌گذاران متضرر شدند. اما، در سال ۱۴۰۱ این بازار توانست منطقی‌تر عمل کند و یک رشد ۴۳ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۰ را تجربه کرد.

بهار ۱۴۰۱ فصل اوج‌گیری بازار بورس ایران بود. طی همین یک فصل، شاخص نسبت به پایان فصل اسفند،‌ رشد ۱۲ درصدی را ثبت کرد. این در حالی‌ست که شاخص در تابستان نسبت به بهار،‌ تا ۱۲ درصد کاهش داشت.

این شاخص در مهرماه همان سال کاهش ۳ درصدی را ثبت کرد. با این وجود، پس از آن در سه ماه متوالی روند صعودی پیدا کرد. طی ماه‌های آبان، ‌آذر و دی با حرکت افزایشی به کانال ۱.۶ میلیونی رسید. در انتهای بهمن، شاخص کل بورس با منفی ۹.۲ درصد ریزش به سطح یک میلیون و ۵۳۳ هزار واحد کاهش پیدا کرد.

لازم به ذکر است که در آخرین ماه سال، شاخص کل بورس در آخرین روز کاری به سطح یک میلیون و ۹۶۰ هزار واحد رسید و بازدهی اسفند مثبت ۲۸ درصد شد؛ همین امر موجب شد تا سرمایه گذاران با امید بیشتری در سال ۱۴۰۲ به سمت بازار بورس بروند.

بورس ایران در سال ۱۴۰۲

به عقیده برخی از کارشناسان بازار سرمایه، عوامل زیادی در رشد شاخص بورس کشور دخیل هستند. به عنوان مثال، می‌توان از عوامل سیاسی و تعامل ایران با سایر کشورها، اتفاقات سیاسی که در کشورهای دیگر رخ می‌دهد، تغییرات نرخ ارز و تقاضا برای خرید نفت کشور را پارامترهای تاثیرگذار بر تغییر روند بورس در ایران نام برد.

ورود پول‌های جدید و افزایش ارزش معاملات در بورس ایران،‌ موجب شده که چشم‌انداز بورس در سال ۱۴۰۲ مثبت باشد. به طور کلی، به نظر می‌رسد سال ۱۴۰۲ سال خوبی برای سهامداران و فعالان بازار سرمایه باشد؛ شاید پس از مدت‌ها شاهد یک بازار صعودی و رو به رشد باشند.

با آغاز سال جدید شمسی تاکنون، شاخص کل بورس کشور رشد چشم‌گیری را شاهد بوده است. بازار سرمایه در سال ۱۴۰۲ می‌تواند عقب ماندگی خود در سال‌های گذشته را جبران کند و جزو پربازده‌ترین بازارهای سال ۱۴۰۲ باشد.

از ابتدای سال جدید بازار بورس در یک روند صعودی قوی قرار دارد. گاهی اوقات، اتفاقات منفی رخ می‌دهد که مانعی بر سر راه رشد شاخص بورس است؛ اما، روند صعودی به اندازه‌ای قدرتمند است که هر اتفاق منفی، تنها می‌تواند تا چند روز بر بازار اثر ‌گذارد و بورس باز هم به روند صعودی خود ادامه می‌دهد.

در حال حاضر نیز چهار بورس بزرگ کشور زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار مشغول فعالیت هستند که عبارتند از:

• بورس اوراق بهادار تهران که محلی برای معامله سهام شرکت‌ها و دیگر اوراق بهادار مثل اوراق مشارکت خریدوفروش است.
• فرابورس ایران که محلی برای خریدوفروش سهام شرکت‌هایی است که به هر دلیلی در بازار اصلی بورس پذیرفته نشده‌اند.
• بورس کالای ایران که در آن کالاهای مختلفی مثل فلزات، محصولات کشاورزی و محصولات پتروشیمی خریدوفروش می‌شود.
• بورس انرژی که نسبت به بازارهای دیگر سن کمتری دارد و محلی برای خریدوفروش حامل‌های انرژی است.

سخن پایانی

بورس‌ها تاریخچه طولانی و مفصلی در سرتاسر جهان دارند و با مطالعه آن می‌توان فهمید که نخستین بازار بورس جهان در قرن هفدم میلادی تاسیس شد. در کشور ایران نیز بورس اوراق بهادار در بهمن ماه ۱۳۴۶ شمسی تاسیس شد و اولین سهام عرضه شده در آن نیز سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی بود.

با این حال زمزمه‌های تاسیس بازار بورس ایران به سال‌ها قبل از این تاریخ نیز برمی‌گردد. در حقیقت قرار بود در سال ۱۳۱۵ شمسی متخصصان بلژیکی مقدمات تاسیس بازار بورس در ایران را فراهم کنند که عوامل مختلفی مثل وقوع جنگ جهانی دوم مانع از این کار شد.

ضمن اینکه تاریخ حدود ۵۶ ساله پیدایش بورس در ایران را می‌توان به چهار دوره مختلف تقسیم کرد که در جریان این مقاله در مورد اتفاقات مهم هر کدام از آن‌ها صحبت کردیم.